دپارتمان هوش و خلاقیت * اندیشه آفرینان شریف

طرح کلاس‌های آموزش خلاقیت

• نقشه ذهنی
• تقویت حافظه
• خلاقیت
• بازی‌های فکری
• روش‌های حل مسئله

مقدمه

“ هر کس که بازی را بازی تلقی کند و کار را بیش از اندازه جدی بگیرید برداشتش از این دو نارساست.”

این سخن را هاینریش هاینه شاعر آلمانی، یک قرن پیش گفته است. دنیای امروز همچون گذشته بین کار و بازی فرق می‌گذارد.بنا به یک باور تعصب‌آمیز قدیمی که هنوز پابرجاست، بازی فعالیتی است خاص کودکان و اگر چه شاید برای بزرگسالان خالی از فایده نباشد ولی به طور قطع نمی‌تواند برای آنان کاری جدی و در‌خور اعتبار باشد.

هاینریش هاینه آنچه را که پس از وی دانش روانشناسان جدید ابراز داشته است‌، به شهود پیش‌بینی کرده‌بود.بازی نه‌تنها برای رشد خود آگاهی کودک لازم است، بلکه بزرگسالان نیز بدان نیازمندند، به ویژه اگر کارشان تکراری و عاری از خلاقیت باشد.

خلاقیت مهمترین عامل موفقیت در کار، علم و پژوهش است، داشتن ذهنی خلاق وکوشا مستلزم فعالیت و ورزش ذهن است. یکی از این فعالیت‌ها حل کردن معماها وپازل‌هاست، آنجا که ذهن برای رسیدن به حل معما از تمامی خلاقیت و علم خود استفاده می‌کند.

ماهیت بسیاری از معماها و مسئله‌ها بیش از یک بازی و مسئله ساده است، پازل در بسیاری از زمینه‌های ریاضیات (هندسه، جبر، توپولوژی، نظریه گروه‌ها، گراف‌ها و…) در ارتباط است و بیشتر این معماها و پازل‌ها در درک بهتر نظریه‌ها و قضیه‌ها کاربرد فراوان دارد.

برای رسیدن به خلاقیت علاوه بر یادگیری تکنیک ها باید ذهنی آماده و توانمند داشت که لزوم آن ورزش فکری و نقشه ذهنی می‌باشد.

خلاقیت

یک فکر یا ایده جدید که ترکیبی از ایده‌های قدیمی است را « خلاقیت » گویند. داشتن توانایی ساخت ایده‌های نو به توانایی شما در تشخیص ارتباط بین موارد ظاهراً غیر متجانس بستگی دارد.

خلاقیت یعنی کنار هم قرار دادن افکار و ایده‌هایی که تا قبل از این پنداشته می‌شد به یکدیگر ربطی ندارند. این توانایی شماست که افکار مختلف را با یکدیگر ترکیب کنید و یک ایده نو که مفید هم هست به‌وجود آورید.

روانشناسان معتقدند که خلق ایده در یک شخص به فعالیت‌های او بستگی دارد و این تفکر را تفکر همبسته می‌نامند. این وابستگی به صورت مداوم و خطی نیست بلکه پرشی است. با بوجود آوردن ارتباط بین افکار و ایده‌های مختلف برای یک لحظه هم که شده باید نسبت به وضعیت موجود در خود شک و تردید ایجاد کنید. محدودیت برای خلاقیت کشنده است که به جای اینکه به جواب برسد باعث خفه شدن نطفه تفکر خلاق می‌شود. در پروسه یک تفکر خلاق همه مراحل ارزیابی میزان تردید، غلبه بر آن و بها دادن به آن برای خلق یک ایده بزرگ بسیار مهم هستند.

تکنیک‌های خلاقیت

خلاقیت مانند هر فرآیند تولیدی دیگر که محصول دارد و محصول آن یک تولید نو که از قبل وجود نداشته می‌باشد، تکنیک‌هایی دارد و بطور کل وارد حیطه آموزش خلاقیت معماری می‌شویم. این تکنیک‌ها باعث خلق یک فرم خلاقانه می‌شود.

تکنیک دلفی

تکنیک دلفی یکی از قدیمی‌ترین تکنیک‌های حل مسئله می‌باشد که اساس آن پیش‌بینی توسط کارشناسان است.

فرآیند سنتی دلفی را که در پیش‌بینی سناریوها به کار می‌رود، می‌توان به همان روش طوفان فکری انفرادی، برای خلق راهکارهای مختلف، تعبیر کرد.

کشش مسئله

یکی از راه‌های به دست آوردن ایده‌های خلاق، این است که مسئله را بسط و گسترش دهید.

این کار موجب می‌شود تا شما بخش‌های بیشتری از مسئله و دیگر حقایق مربوط به آن را ببینید و بدین ترتیب با تسلط کافی بر تمامی جوانب مسئله ایده‌های بهتر و بیشتری ارائه دهید.

برای بسط یا گسترش دادن یک مسئله، سلسله‌ای از پرسش‌ها را مطرح کنید که با کلمه «چیست» تمام می‌شود.

نمودار استخوان ماهی یا ایشیکاوا

روشی بسیار سودمند برای شناسایی و حل مسائل از طریق ایده‌پردازی است. این تکنیک توسط پروفسور کائورو ایشیکاوا از دانشگاه توکیو در سال ۱۹۶۰ با هدف قاعده‌مند کردن پروسه کنترل کیفیت طراحی شد.

یکی از دشوارترین مراحل خلاقیت، زمانی است که احساس می‌کنیم لزومی برای توقف نیست، ولی باید توقف کنیم.

در این تکنیک درست وقتی که سرتان درد نمی‌کند باید به سرتان دستمال ببندید. به عبارتی دیگر در حالی‌که مشکلی را حس نمی‌کنید، به تفکر و بررسی پرداخته و به وسیله درنگ خلاق سعی می‌کنید مسئله یا مشکلی را کشف کنید.

طوفان فکری میتسوبیشی

تکنیک‌های خلاقیت به عنوان ابزاری جهت رشد خلاقیت و افزایش توان حل خلاق مسئله، کمک شایانی به توان فرد در تمام مراحل خلاقیت و فرآیند حل خلاق مسئله می‌نماید.

این تکنیک‌ها با افزایش قوه عقلانی و ادراکی و شهودی افراد، این توانایی را در آنها ایجاد می‌کنند.

شکوفه نیلوفر آبی

این تکنیک مانند اغلب تکنیک‌های ژاپنی، از طوفان فکری نشأت گرفته ولی دارای تفاوت‌هایی با آن می‌باشند. ژاپنی‌های گروه‌گرا معمولاً تکنیک‌هایشان را اغلب در یک جلسه به نام دایره خلاقیت به شیوه‌ای خلاق و با همکاری یکدیگر به کار می‌برند.

تکنیک‌های بسیاری برای خلاقیت وجود دارد مانند ترکیب کردن، جایگزین کردن، انطباق و قیاس، تغییر ترتیب و … .

در حل یک مسئله یا رسیدن به یک ایده باید از ترکیب تکنیک‌ها استفاده نمود.

نقشه ذهنی

 نقشه ذهنی مجموعه‌ای از دیاگرام‌ها برای نمایش کلمات، ایده‌ها، فعالیت‌ها و موارد دیگر است که حول یک نقطه مرکزی یا کلمه کلیدی بطور محوری کشیده می‌شود. نقشه ذهنی برای ایجاد، تصویر کردن، ساختاردهی و طبقه‌بندی ایده‌ها در زمینه‌های مطالعات و تحقیق، حل مسئله و تصمیم‌سازی کاربرد دارد. با استفاده از نقشه ذهنی می‌توان به سرعت ساختار یک موضوع را شناسایی نمود و همچنین ارتباط بین اجزای سازنده موضوع را درک کرد. استفاده از نقشه ذهنی بسیار آسان است. عناصر یک نقشه ذهنی به صورت ادراکی و بر اساس اهمیت مطالب در قالب گروه‌ها، شاخه‌ها و قسمت‌های متفاوت قرار می‌گیرند. نقشه‌های ذهنی را می‌توان برای مرور حافظه نیز به کار بست.

نقشه‌‌های ذهنی با ارایه کردن یک نمای شعاعی، شکلی و غیر خطی مغز را در ضمن تلاش برای حل مسئله و فعالیت‌های سازمان‌دهی، به سمت طوفان فکری هدایت می‌کند. اگر چه شاخه‌های یک نقشه ذهنی نشانگر ساختار سلسله مراتبی درختی است، اما قرارگیری شعایی آنها اولویت بندی معمول را مختل می‌کند که در این حیث با ساختارهای خطی متفاوت است. این رویکرد کاربران این نمودار را تشویق می‌کند که مفاهیم را بدون میل به استفاده و آغاز یک قالب فکر خاص به یکدیگر متصل کنند.

نقشه ذهنی را می‌توان با همان ایده ترسیم مفاهیم رسم کرد. اولی بر مبنای سلسله مراتب شعاعی و ساختار درختی ای است که ارتباط بین مفهوم کلیدی و شاخه‌ها را نشان می دهد، در حالی که در ترسیم مفاهیم، اتصال بین مفهوم‌ها به شکل‌هایی متنوع تر صورت می‌پذیرد.

حافظه

حافظه بیشتر، فعالیت پیچیده مغزی است که به ما اجازه می‌دهد اطلاعات را ذخیره کنیم و زمانی که به آن نیاز داریم و در مواقع لزوم دوباره به خاطر آوریم.

دو نوع حافظه داریم. سیستم حافظه‌ای که اتفاقات زندگی شخصی را نگهداری می‌کند که به آن حافظه اتوبیوگرافیک می‌گوییم و سیستم حافظه‌ای که اطلاعات را درباره اطراف نگهداری می‌کند.از آنجایی که این دو سیستم مجزا از هم کار می‌کنند ممکن است یک حافظه برتر از حافظه دیگر باشد.

 به طور مثال، یک کودک ممکن است همه اتفاقات جالب طول مدت تعطیلات را به خاطر بیاورد، در صورتی که آنچه را در مدرسه یاد گرفته است، به خوبی نتواند به ذهن بسپارد.

حافظه ما اطلاعات را به طور معمول از طریق حس‌های بینایی، شنوایی، بویایی و لامسه ذخیره می‌کند.چرا فراموشی؟به طور معمول ما تنها اطلاعاتی را به یاد می‌آوریم که لازم داریم و آنهایی که خیلی قدیمی هستند، فراموش می‌شوند.

واقعیت این است که ما به همه آن اطلاعات نیاز نداریم. ما تنها به بعضی از آنها نیاز داریم. ما می‌توانیم بعضی از اطلاعات خاص را برای مدت کوتاهی در ذهن به خاطر بسپاریم که به آن حافظه کوتاه‌مدت می‌گویند اما گاهی با کوشش و تمرین و تکرار اطلاعات را برای طولانی‌مدت به خاطر می‌سپاریم.

حافظه افراد گوناگون با هم فرق می‌کند. بعضی افراد، حافظه طولانی‌مدت خوبی دارند و بعضی دیگر حافظ طولانی ‌مدت‌شان ضعیف است.

مانند سایر مهارت‌های شناختی ارث در حافظه نقش برجسته‌ای دارد. اما تحقیقات نشان می‌دهد که تفاوت‌ها میان افراد با حافظه خوب و حافظه ضعیف به روش‌هایی که افراد برای یادگیری اطلاعات و برای اولین بار استفاده می‌کنند، بستگی دارد.

با تقویت شیوه‌های یادگیری مناسب می‌توان اطلاعات بیشتری را به نحو بهتر به خاطر سپرد و در مواقع لزوم آن را به یاد آورد.

این روش‌ها که بیشتر بر مبنای تصویر سازی ذهنی هستند به روش‌های مختلفی تقسیم بندی می‌شوند که در آنها بر مبنای ساختن یک تصویر پر تحرک و جذاب ساخته می‌شود.

بازی‌های فکری 

آیا ذهن هم به ورزش احتیاج دارد؟

با چه وسیله‌ای ورزش فکری انجام دهیم ؟

بازی فکری، سرگرمی است یا یک وسیله آموزشی ؟

پازل چیست ؟

بر خلاف آنچه در عموم  مرسوم است به هر بازی فکری و معما گونه  پازل می‌گویند.

بیشتر پازل‌ها از گذشته  تا به امروز به صورت وسایل  کمک آموزشی  در جهت پیشبرد و گسترش علوم  مختلف خلق شده‌اند. هر کدام از بازی‌های فکری به یک شاخه از علوم (ریاضیات،  فیزیک، روانشناسی و … ) مرتبط می‌باشد. این مجموعه پازل‌ها اینقدر گسترده و فراوان می‌باشد که آن‌ها را در خانواده‌های مخصوص خود قرار داده‌اند.

خانواده بازی های فکری به چند دسته کلی تقسیم می‌شوند :

پازل‌های تک نفره :

  پازل‌های الگویی: مانند مکعب‌های رنگی، خانواده تانگرام‌ها (تانگو)، مار مکعبی (موفا ) و …